Σκέψεις για τα 24 σχέδια και τα μεγάλα πορτρέτα πάνω σε δράματα εξουσίας μέσα σε ιστορικά ποιήματα του Καβάφη. Οι τρεις κύκλοι – ζωγραφικά αφιερώματα στον Καβάφη.
από την Άννα Φιλίνη
Η «Ιθάκη» του Καβάφη ήταν μαζί μου όλα τα 11 χρόνια της ξενιτιάς κι όταν επέστρεψα (το 1974) άρχισα να ετοιμάζω σταδιακά 15 εικόνες με μια Οδύσσεια που έδειξα το 1992 στην πόλη μου, την Αθήνα. Όταν αργότερα επισκέφθηκα την Αλεξάνδρεια και αντίκρισα τη Μεσόγειο από το κάτω μέρος της λεκάνης κι όταν σε ένα ταξίδι με ποταμόπλοιο ανέβαινα το Νείλο, είδα να κινείται ο μακρύς δρόμος του Καβάφη μέσα σε αυτούς τους μαγικούς τόπους. Το 2005 παρουσίασα την έκθεση «Ταξίδι προς την Ιθάκη» με 13 πίνακες που ακολουθούν τις στροφές του ποιήματος «Ιθάκη»: «Τώρα από εικόνες στην Αίγυπτο, την Αλεξάνδρεια, την Κωνσταντινούπολη, τη Μασσαλία, σε εικόνες από φουρτουνιασμένες ή ήρεμες θάλασσες στη Μεσόγειο, από το Γιβραλτάρ ως την Κύπρο, από καφενεία και εμπορεία υφασμάτων, από την ίδια την Ιθάκη στο Ιόνιο Πέλαγος, κινούνται ο έρως, η μητέρα, η χαρά της άφιξης το πρωίσε ένα νέο λιμάνι, η επιθυμία της ηδονής, ο εφιάλτης, ο πόθος για ελευθερία, η απογείωση, το τέλος…». (από την εισαγωγή μου στην έκθεση).
‘Ενας νέος κύκλος σκέψεων και δουλειάς προχώρησε στη διάρκεια του έτους Καβάφη (2013) και τελικά το 2014 παρουσίασα μια νέα έκθεση με 24 έργα με σχέδια και γράμματα σε χαρτόνι που έχω δουλέψει με μολύβι, λεπτό μαρκαδόρο και ακουαρέλες. Τα έργα αυτά έγιναν για 24 ιστορικά ποιήματα του Καβάφη που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο θίγουν ζητήματα της εξουσίας. Τα ονομάζω «καρτέλες τεκμηρίωσης», γιατί απάνω τους (διαστάσεις 40Χ50 εκ.) φέρουν με δικά μου σχέδια και γράμματα πληροφορίες σχετικά με το συγκεκριμένο ποίημα: α) φέρουν το πορτρέτο του «ήρωα» του ποιήματος (π.χ. ο Ιούλιος Καίσαρ στο «Μάρτιαι Ειδοί»), β) πληροφόρηση σχετικά με την πηγή έμπνευσης του πορτρέτου (αρχαίο άγαλμα ή αρχαίο νόμισμα, χρονολογία, μουσείο όπου βρίσκεται), γ) σχέδιο εμπνευσμένο από το «δράμα» του καβαφικού ποιήματος, δ) γραμμένο με το χέρι μου το ίδιο το ποίημα του Καβάφη, ε) αποσπάσματα από κείμενα μελετητών του Καβάφη που αναφέρονται στο συγκεκριμένο ποίημα (Σαββίδης, Γιουρσενάρ και άλλοι). Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε όλα αυτά τα σχέδια «μικρογραφίες», τόσο γιατί το μέγεθός τους πάνω σε κάθε καρτέλα είναι μικρών διαστάσεων, όσο και γιατί ως σύνολο πάνω στις χαρτονένιες επιφάνειες δίνουν την αίσθηση σχεδίασης, μελέτης και λεπτομέρειας πάνω σε παλιά βιβλία. (Όλα αυτά περιλαμβάνονται σε ειδική έκδοση από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης με εισαγωγή του Αλέξη Ζήρα).
Η δουλειά πάνω στα δράματα εξουσίας μέσα στα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη συνεχίστηκε τα τελευταία τρία χρόνια με μια σειρά μεγάλων πορτρέτων των ηρώων των ιστορικών ποιημάτων του Καβάφη . Αυτά τα μεγάλα πορτρέτα (διαστάσεις 90Χ 105 εκ.) βασίζονται στα πρώτα 24 έργα, αλλά κατά κάποιον τρόπο το κάθε ένα συνοψίζει την τεκμηρίωση των πρώτων και τελικά εκφράζει τον χαρακτήρα του «ήρωα» του ποιήματος, με τα στοιχεία κριτικής ή αποδοχής που προβάλλει μέσα σε αυτό ο Καβάφης. Σε αντίθεση με τα 24 σχέδια που χρειάζονται παρατήρηση από κοντά, τα μεγάλα πορτρέτα γίνονται αντιληπτά από απόσταση. Τα πορτρέτα αυτά είναι ζωγραφισμένα με γκουάς σε έντονα χρώματα και περιβάλλονται από εικόνες. Οι εικόνες αυτές είναι άλλοτε σύμβολα, που σχετίζονται με το περιεχόμενο του ποιήματος, άλλοτε γεωμετρικά σχήματα, άλλοτε εικόνες με ανθρώπινες φιγούρες, ζώα, αρχιτεκτονικά στοιχεία των πόλεων των ποιημάτων, πολεμικά άλογα, θεϊκές μορφές που πετούν, φύλλα δένδρων, φοίνικες. Άλλοτε δείχνουν την πόλη και τον φάρο της Αλεξάνδρειας, το Νείλο, αγελάδες στο άροτρο, άνθη του λωτού, φίδια. Άλλα δείχνουν λέοντες και φυτά δίπλα στην κάτοψη της πόλης της Αντιόχειας με τους προμαχώνες και την πύλη, που στέκει πότε κλειστή απέναντι στους εχθρούς, πότε ανοιχτή, ανάλογα με το ποιόν Σελευκίδη παινεύει ή λοιδορεί ο Καβάφης στο ποίημά του.
Επιδιώκω και προσπαθώ να εκφράσω με εικαστική μορφή του σήμερα το πνεύμα της ποίησης του Καβάφη. Ο Καβάφης μελετά την ιστορία και τη χρησιμοποιεί για να μιλήσει για σύγχρονα και οικουμενικά ζητήματα, όπως πρώτος εξέφρασε ο αιγυπτιώτης Τσίρκας αναλύοντας την εποχή του ποιητή παράλληλα με την ποίησή του. Συναναστράφηκε μοντέρνους συγγραφείς διεθνούς εμβέλειας, παρακολουθούσε την τέχνη του καιρού του. Θαύμαζε τα αρχαία κομψοτεχνήματα και μελετούσε τα αρχαία νομίσματα, αγαπούσε ταυτοχρόνως την αρχαία και τη σύγχρονη Αίγυπτο μαζί με τους απλούς ανθρώπους του λαού της. Άκουσε με προσοχή τις φουτουριστικές απόψεις του Μαρινέτι όταν αυτός τον επισκέφθηκε στην Αλεξάνδρεια. Ο Δημήτρης Μητρόπουλος μελοποίησε 14 ποιήματα του Καβάφη συνθέτοντας το 1925 τις 14 invenzioni , όπου η μουσική του υπήρξε καθαρά μοντερνιστική.
Θα πω λίγα λόγια για αυτούς τους ήρωες στα πορτρέτα. Πρώτα για τον Ιούλιο Καίσαρα, στον οποίο απευθύνεται ο Καβάφης στο «Μάρτιαι Ειδοί». Του λέει «Τα μεγαλεία να φοβάσαι , ώ ψυχή. Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις». Το μεγάλο κεφάλι του Ιουλίου Καίσαρα που αιμάσσει στην καρωτίδα από την μαχαιριά του Βρούτου, περιβάλλεται από το γεωμετρικό σχήμα μιας έλικας που αναπτύσσεται αδιάκοπα προς τα απάνω, ενώ ξαφνικά η φορά της στρίβει 180 μοίρες και καταρρέει. Ο Αντώνιος αποχαιρετά την αγαπημένη του Αλεξάνδρεια, ενώ ο Θεός Διόνυσος που πετά σαν φύλακας – άγγελος πάνω από την πόλη τη νύχτα, τον εγκαταλείπει και φεύγει. Η Κλεοπάτρα έχοντας δίπλα της την αιγύπτια αγελάδα (στοιχείο από ταφικό μνημείο στο αρχαιολογικό μουσείο της Αλεξάνδρειας), χαίρεται ανέμελη την εξουσία στους «Αλεξανδρινούς βασιλείς», στην πραγματικότητα όμως καραδοκεί ο Οκτάβιος και αυτή τελικά αυτοκτονεί με τον φαρμακερό όφη. Ο Καισαρίων, νέο παιδί και άκακο, παρουσιάζεται σαν οπτασία μέσα στην αλεξανδρινή νύχτα του Καβάφη, ανυποψίαστος για τον δολοφονικό θάνατο που του επιφυλάσσεται. Ο Οκτάβιος που νικά τελικά τον Αντώνιο στο Άκτιο όπως περιγράφεται στο «Εν Δήμω της Μικράς Ασίας», με δόλο εξουδετερώνει κάθε αντίπαλο που μπορεί να τον αμφισβητήσει στην εξουσία. Ο ρωμαίος στρατηγός Πομπήιος φέρει το σημάδι του αποκεφαλισμού του στην Αλεξάνδρεια από τον σύμβουλο του Πτολεμαίου Θεόδοτο, γιατί με αυτόν τον τρόπο αυτός πίστευε ότι θα γίνει αρεστός στον Ιούλιο Καίσαρα. Το όνομα του Πομπήιου φέρει η αρχαία κολώνα 30 μέτρων δίπλα στο Σεραπείο της Αλεξάνδρειας. Ο Νέρων, γεμάτος νιάτα, στολίδια και ψευδαισθήσεις, δίπλα στον γηραιό στρατηγό Γάλβα, 68 ετών, που τελικά τον ανέτρεψε, επιβεβαιώνοντας έτσι την κρυμμένη ερμηνεία του χρησμού που είχε δώσει το Μαντείο των Δελφών.
Ο δεύτερος κύκλος είναι αυτός των Σελευκιδών. Πρώτος ο Αντίοχος ο Γ΄ της Συρίας που τόλμησε να αντισταθεί στους Ρωμαίους στη Μάχη της Μαγνησίας, αλλά κατατροπώθηκε επειδή τον εγκατέλειψαν μόνο στον πόλεμο οι άλλοι Σελευκίδες. Ο Αντίοχος ο Επιφανής σκέφτεται να αντισταθεί στους Ρωμαίους, αλλά τελικά προτιμά να μην εγκαταλείψει τη βολή και τα προνόμιά του. Ο Δημήτριος Σωτήρ είναι ο Σελευκίδης στον οποίο δείχνει την ιδιαίτερη εκτίμηση και συμπάθειά του ο Καβάφης (αναλυτικά έγραψε σχετικά ο Τσίρκας). Ο Δημήτριος ξέφυγε από την φυλακή των Ρωμαίων και επέστρεψε στην πόλη του, την Αντιόχεια, την υπεράσπισε , αλλά τελικά προδόθηκε από τον Βάλα. Το πορτρέτο του Δημήτριου περιβάλλεται από την εικόνα ενός δέσμιου άνδρα που απελευθερώνεται αλλά και από την κάτοψη αρχαίας οχυρωμένης πόλης που απειλείται από ένα εχθρικό άλογο που εισβάλλει. Το πορτρέτο του Βάλα δείχνει την πολυτέλεια και την χλιδή για χάρη των οποίων έγινε όργανο των Ρωμαίων. Ο Αντίοχος Κομμαγηνής ( το πορτρέτο του αναφέρεται στο γιγαντιαίο κεφάλι με καπέλο που βρέθηκε στην ορεινή Συρία και θεωρείται πως είναι αυτός ο Αντίοχος Κομμαγηνής), που διατηρώντας καλές σχέσεις με τους γείτονές του, κατάφερε να ενισχύσει τα ελληνικά γράμματα και εξυμνήθηκε από τον Καβάφη ως «ελληνικός». Ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτις, εθισμένος από νέος σε βότανα και ουσίες, θεωρεί τον εαυτό του απόγονο του Δαρείου και επιμένει να προβάλει αντίσταση στα ρωμαϊκά στρατεύματα, μέχρι που τελικά συντρίβεται από τον Πομπήιο.
Τέλος, το πορτρέτο του ίδιου του Κωνσταντίνου Καβάφη παρμένο από μια παλιά φωτογραφία με φόντο σχέδια από το οικογενειακό χαλί στον τοίχο του σπιτιού του στην οδό Λέψιους.
Αθήνα , Οκτώβριος 2018