ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Σ.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ: Ο ΑΜΛΕΤ ΣΤΗ ΣΙΔΩΝΑ. Σχόλια για τη ζωγραφική της Άννας Φιλίνη.
Ονομάζω τη ζωγραφική της Άννας Φιλίνη, Μαγικό Ρεαλισμό και συνεχίζω να θεωρώ ότι αποτελεί τον κύριο εκπρόσωπο, στη χώρα μας, αυτού του εικαστικού ρεύματος. Δανείζομαι αυτή την έννοια από τον ιστορικό τέχνης Franz Roh, όταν το 1925 δημοσίευσε το βιβλίο του: Nach Expressionismus: Magischer Realismus: Probleme der neuesten Europäischen Malerei (Μετά Εξπρεσιονισμός: Προβλήματα πάνω στη νεότερη ευρωπαϊκή ζωγραφική)….
Ποιο είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του Μαγικού Ρεαλισμού; Η παρείσφρηση στοιχείων που δεν έχουν καμία σχέση με τη γραμμικότητα του χρόνου. Αυτά τα στοιχεία εγκαθιδρύονται ως φυσικά και αυτονόητα, μέσα σε ένα, κατά τα άλλα, ρεαλιστικό περιβάλλον. Παράδειγμα του Μαγικού Ρεαλισμού θα ήταν όταν ένας χαρακτήρας σε μια λογοτεχνική ιστορία ή μια ιστορική μορφή, μέσα στη ζωγραφική σύνθεση, εξακολουθεί να απεικονίζεται ως παρούσα και ζωντανή. Προφανώς, αυτή η μορφή που μεταφέρεται στη συγχρονία του παρόντος, θεωρείται ως αυτονόητη και ως τέτοια εισέρχεται στο τωρινό περιβάλλον. Όμως ένας τέτοιος χαρακτήρας σπάει τους κανόνες αυτού που αποκαλούμε «ο πραγματικός κόσμος» ή «αντικειμενική πραγματικότητα». Αυτή η παράξενη συγχρονία χαρακτηρίζει το έργο της Άννας Φιλίνη. Ο Γκράμσι με το κορίτσι του Pollaiolo μπροστά στον ουρανοξύστη του Μιλάνου που έχτισε ο Ερνέστο Ρότζερς, Ο Βαν Γκογκ παρέα με τον Γκουτούζο. Η Ρίτα Χέιγουορθ με τον Τζίμη Λόντο και τον Βαμβακάρη….
Σιγά-σιγά αρχίζουμε να κατανοούμε την πρόθεση της Άννας Φιλίνη. Μέσα στο έργο της παρουσιάζει τη «μυστηριώδη και φανταστική ποιότητα της πραγματικότητας». Ισχυρίζεται ότι η ζωγραφική θα μπορούσε να είναι ένα μέσο για να δημιουργήσει ή να διευρύνει τη συλλογική συνείδηση με ένα ταυτόχρονο «άνοιγμα στο μυθικό και το ιστορικό στοιχείο», δημιουργώντας το δικό της σύμπαν των μορφών που κατοικούν αυτό το παρόν. Μέσα σε αυτό το σύμπαν, η παράδοση και οι αγώνες της αριστεράς είναι ισχυρά παρόντες.
Το ζήτημά της είναι η αφήγηση. Κομβικά ιστορικά γεγονότα, σημαίνουσες μορφές εισάγονται στο παρόν, δημιουργώντας μια παράξενη συγχρονία. Η ιστορία συνεχίζει να προχωρά με «λογική ακρίβεια» σαν τίποτα το ιδιαίτερο και το παράδοξο να μην συμβαίνει μέσα από αυτή την παράξενη συνύπαρξη. Όμως, ο θεατής για να κατανοήσει «το φυσιολογικό γεγονός» καλείται να αφήσει πίσω τους προϋπάρχοντες δεσμούς με τη συμβατική έκθεση και παρουσίαση των συμβάντων, τη γραμμική δομή του χρόνου ώστε να περιέλθει σε μια κατάσταση αυξημένης συνειδητοποίησης και να συνδέσει τη ζωή με τα κρυμμένα σημαίνοντα. Ο Carpentier εκφράζει αυτό το συναίσθημα με μεγάλη σαφήνεια, αναφέροντας ως καθήκον του αναγνώστη να αδράξει το μυστήριο που αναπνέει πίσω από το παρόν. Μία αντίστοιχη πρόθεση παρατηρούμε στο έργο της Φιλίνη.
Lo real maravilloso
Από τον Alejo Carpentier προήλθε ο όπος Lo real maravillooso (ας μεταφράσουμε αυτή την έκφραση ως «η θαυμάσια πραγματικότητα» που βρίσκεται στον πρόλογο του μυθιστορήματός του The Kingdom of this World, 1949). Αυτό δεν μας υπόσχεται η Φιλίνη; Ένα είδος αυξημένης πραγματικότητας, όπου το στοιχείο του θαύματος μπορεί να εμφανιστεί ως φαινομενικά φυσικό και αβίαστο. Το έργο της με τα ιστορικά πρόσωπα, όπως τον Πικάσσο, τον Μπόις, τον Τσαρούχη κ.ά. δεν είναι μια ακόμα ιστορική ζωγραφική, έστω σε μια παράξενη συγχρονία. Είναι, αντίθετα, η απόδειξη αυτής της θαυμάσιας πραγματικότητας που συνοδεύει την υποκειμενική μνήμη, κυρίως τον ίδιο τον πολιτισμό.
Συνδέουμε τη ζωγραφική της με τον Σουρεαλισμό. Νομίζω ότι αυτή η σύνδεση δεν ισχύει. Βέβαια, ο Σουρεαλισμός συχνά συγχέεται με τον Μαγικό Ρεαλισμό, αφού και οι δύο διερευνούν το παράλογο ή τις μη ρεαλιστικές πτυχές της ύπαρξης. Για τον Franz Roh υπάρχει μια ισχυρή ιστορική σύνδεση μεταξύ της έννοιας του Μαγικού Ρεαλισμού και του Υπερρεαλισμού. Ωστόσο, παραμένουν σημαντικές διαφορές. Ο Σουρεαλισμός απομακρύνεται από το Μαγικό Ρεαλισμό καθώς οι πτυχές που διερευνά συνδέονται, όχι με την υλική πραγματικότητα, αλλά με τη φαντασία και ιδίως προσπαθεί να εκφράσει την «εσωτερική ζωή» και την ψυχολογία του ανθρώπου του ανθρώπου μέσα από την τέχνη. Επιδιώκει να εκφράσει ένα υποσυνείδητο καταπιεσμένο και εν πολλοίς απερίγραπτο. Ο Μαγικός Ρεαλισμός της Φιλίνη κάνει κάτι διαφορετικό. Δεν θα ήταν υπερβολικό να μιλήσουμε για μια ζωγραφική της διακειμενικότητας, όπου κομμάτια διαφορετικών κειμένων συναρθρώνονται σε ένα παρόν που γίνεται πιο πλούσιο. Η ζωγράφος προκαλεί με μεγάλη ευγένεια τον θεατή. Αυτός πρέπει να ενσωματώσει με τη φαντασία του το μη πραγματικό και να το εντάξει σε ένα φυσικό πλαίσιο….
Ars Poetica III
O Gerard Genetteσημείωνε στα όρια της διήγησης ότι το να ορίζεις θετικά τη διήγηση, είναι να κάνεις, ίσως επικίνδυνα, πιστευτή την ιδέα ή το συναίσθημα πως η διήγηση υπονοείται, πως τίποτα δεν είναι πιο φυσικό από το να διηγείσαι μια ιστορία ή να διευθετείς ένα άθροισμα ενεργειών μέσα σ’ ένα μύθο, ένα παραμύθι, ένα έπος ή ένα μυθιστόρημα. Όλως διόλου αντίθετα, η εξέλιξη της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής συνείδησης ύστερα από ένα μισό του αιώνα θα έχει, ανάμεσα σε άλλες ευτυχείς απόρροιες, κι εκείνην του να τραβήξει την προσοχή μας επάνω στην ιδιαίτερη τεχνητή και προβληματική όψη του αφηγηματικού ενεργήματος. Εάν στη λογοτεχνική παραγωγή η δημιουργία ενός τέτοιου ενεργήματος συναντά ιδιαίτερες δυσκολίες, τι συμβαίνει; Ποιές είναι οι δυσκολίες αυτής της πρόθεσης εάν τώρα όχι ο λογοτέχνης, αλλά ο ζωγράφος αναλαμβάνει να φέρει εις πέρας αυτήν την υπόθεση;
Πρέπει να επανέλθουμε μια ακόμη φορά στην κατάπληξη του Πωλ Βαλερύ όταν αναλογίζεται μια διατύπωση του είδους «Η μαρκησία εβγήκε στις πέντε η ώρα». Ο Genette καθιστά τη διήγηση ένα πρόβλημα κι οπωσδήποτε όχι κάτι το δεδομένο. Θεωρούμε ότι στη ζωγραφική η κατάπληξη αυτή που μας καλεί να αναλογιστούμε ο Βαλερύ μεγεθύνεται και πολλαπλασιάζεται ενώ για την κατανόησή της τα εργαλεία έχουν περιορισμένη δράση. Αυτήν τη μυστηριώδη δράση του Βαλερύ μου θυμίζουν οι Τρεις μοναχικές ανθρώπινες περιπτώσεις (2008-2009), έργα ανέκδοτα της Φιλίνη, της τελευταίας περιόδου της δουλειάς της.
….Ας εξετάσουμε τις τρεις ιστορίες. Η πρώτη τιτλοφορείται Ο Άμλετ με τους Ρόζενκραντς και Γύλδερστερν. «Οι Ρόζενκραντς και Γύλδερστερν, αυλικοί και παιδικοί φίλοι του πρίγκιπα, οδηγούν μακριά από τη Δανία τον Άμλετ…Κουβαλούν μαζί τους μυστική επιστολή προς τον βασιλιά της Αγγλίας που ζητά την άμεση εκτέλεση του Άμλετ…Η σκηνή είναι μια σκηνή προδοσίας». Το δεύτερο έργο τιτλοφορείται Ο Ιταλός ζωγράφος Τζιοβάνι Σεγκαντίνι, 41 ετών στο Σλαφμπεργκ. Όπως αναφέρει η ζωγράφος, ο Τζιοβάνι Σεγκαντίνι γεννήθηκε το 1858 στην ορεινή περιοχή του Τρέντο… Τα έργα του δείχνουν ορεινά τοπία αλλά και σκηνές γεμάτες συμβολισμό από την σκληρή ζωή των χωρικών. Αγαπούσε να ζωγραφίζει ανοιχτά στο ύπαιθρο. Πέθανε μόλις 41 ετών βαριά άρρωστος στο Σλάφμπεργκ των Άλπεων κοντά στο Σαιν Μόριτς. Λίγο πριν πεθάνει ζήτησε να τον φέρουν κοντά στο παράθυρο και είπε: «Θέλω να δω τα βουνά μου». Το τρίτο έχει ως τίτλο του Νύχτα πριν το τέλος του καλοκαιριού με πλοίο στο φιόρδ κοντά στο Άλεσουντ. Η ζωγράφος μας θυμίζει το χρονικό του. «Ο νέος ταξιδυτής διατηρούσε για χρόνια την επιθυμία να ταξιδέψει με το πλοίο προς τα φιόρδ του βορρά της Νορβηγίας. Πέρα από φωτογραφίες τουριστικών οδηγών με πλοία που διατρέχουν μέσα στη μέρα στενούς θαλάσσιους διαδρόμους ανάμεσα σε βουνά και βραχώδη τοπία, ήταν διαρκώς παρούσα η εικόνα του γνωστού τρομακτικού πίνακα του Μουνχ…».
Τι καινούργιο φέρνουν οι τρεις προηγούμενοι πίνακες; Πλέον η Φιλίνη δεν ανασυγκροτεί με βάση τον Μαγικό Ρεαλισμό μία συγχρονία, αλλά ασχολείται με ένα επιμέρους ενέργημα. Μολονότι και στην περίοδο του Μαγικού Ρεαλισμού και στην ενότητα των τριών έργων αναφερόμαστε στη γενική έννοια μίας αφήγησης, πρόκειται για δύο διαφορετικές χρήσεις, πιθανά αντιθετικές, της έννοιας αυτής…Στην ενότητα των τριών έργων παρατηρούμε την απελευθέρωση του χρόνου και του στιγμιαίου μέσα στην αφήγηση. Έχουμε βέβαια έργα που αφηγούνται κι έχουν ως κέντρο τους πράξεις, συμβάντα, με την εξής αίρεση: η αφήγηση αναλύεται ως διαδικασία. Πλέον, το αφηγηματικό έργο καθορίζεται από το πράττειν, από μια δράση, μια ενέργεια. Μοιάζει με πλάνο, κάτι δηλαδή που υπόσχεται ότι θα συνεχιστεί, ότι μεταβαίνει κάπου.
Από την περιγραφική αφήγηση στην αφήγηση-ενέργημα. Προτείνω να διαβαστεί το έργο της Φιλίνη μέσα σε αυτήν την διαλεκτική.